“İrəvan qalası, Yerevanın qoparılmış ürəyi”...  İrəvan qalasının 500 illiyi münasibəti ilə “Azer-Globe” İctimai Tədqiqatlar İnstitutunun yanında  Qafqaz tarixi Mərkəzinin 2011-ci ildə hazırladığı video-material belə adlanırdı.

     Səfəvilər sülaləsinin ilk  hökmdarı  Şah İsmayılın Zəngi çayının qayalıq sahəsində  qala salınması barədə göstərişi ilə vəziri Rəvanqulu xan tərəfindən 1504-cü ildə əsası qoyulan və 1511-ci ildə  inşası başa çataraq Rəvanqulu xanın adını alan İrəvan qalasının və onun içindəki tikililərin  şanlı olduğu qədər də, faciəli taleyi olmuşdur.  Cəmi 6,45 dəqiqəlik  filmdə tarixi faktlar, şəkillər və süjetin bütün ruhunu ifadə edən musiqi əsasında İrəvan qalası və Sərdar sarayının  tarixinə qısa ekskurs edən müəlliflər  onun azərbaycanlılara mənsubiyyətinin hər hansı bir sübutunu saxlamamaq üçün ermənilərin müxtəlif zaman kəsiklərində  dağıdıcı fəaliyyətini göstərməyə müvəffəq olmuşdular. Düzü bu kiçik filmin oyatdığı  emosional təsir, eləcə də  İrəvan qalasının  tam dağıdılması faktı qarşısında onun  hər hansı izlərinin  qalıb-qalmaması barədə xatirimdə elə bir sual hifz olunmamışdı. Tarixçi alim üçün bağışlanmaz sayılan bu səhlənkarlığın gözlənilməz nəticəsi ilə  3 ildən sonra qarşılaşdım...

    2014-cü il, 1-2 oktyabr tarixlərində Fransanın Anadolu Araşdırmaları  Mərkəzi ilə G.Sereteli ad. Gürcüstan Dövlət Şərqşünaslıq İnstitutunun birgə təşkil etdiyi “Geriyə və gələcəyə baxış:  İranın Qafqazda təsirinə dair” mövzusunda beynəlxalq elmi konfransda “Azərbaycanda “iranlı” icması: tarixi keçmiş və icmanın formalaşmasında yeni mərhələ” adlı məruzə ilə çıxış etmək üçün Tbilisiyə getmişdim. Gürcüstan, Fransa, Azərbaycan, İran, Hollandiya, Rusiya alimlərinin iştirak etdiyi (konfransın proqramında Ermənistandan da 2  nümayəndənin adı göstərilsə də,  heç biri gəlməmişdi) və yüksək elmi səviyyədə, ciddi diskussiya şəraitində keçən bu konfransın nümayəndələri üçün hazırlanmış mədəni tədbirlər proqramında Gürcüstan İncəsənət Muzeyinə, Şərq kolleksiyasının eksponatların-dan ibarət sərgiyə getmək nəzərdə tutulurdu. Qeyd etməliyəm ki,  Gürcüstanda kifayət qədər güclü iranşünaslıq məktəbi ənənələri olduğundan Azərbaycan və gürcü iranşünasları arasında  hələ Sovet dövründən başlayan və müstəqillik illərində davam etdirilən əməkdaşlıq, o cümlədən, birgə beynəlxalq layihələrdə iştirak etmək təcrübəsi vardır. Odur ki, bu  konfrans uzun illərdən bəri tanıdığım və əməkdaşlıq etdiyim gürcü həmkarlarımla görüşmək imkanı da yaratmışdı. Konfransın iştirakçıları arasında Gürcüstan Dövlət Folklor və Tətbiqi Sənət muzeyinin direktoru, Tbilisi Dövlət Universitetinin professoru İrina Koşoridze də var idi və  qonaqların muzeyə aparılması onun təşəbbüsü və “sürpriz” vədi  ilə təşkil olunmuşdu.

     Tbilisi şəhərinin mərkəzində yerləşən Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyinin 4-cü mərtəbəsində, həmin gün ancaq konfrans iştirakçıları üçün açıq olan sərgi zalına girən iranşünas qonaqlar divarlardan asılmış tabloların yalnız İranla bağlı  rəsm əsərlərindən, dəqiq deyilərsə  Qacarlar dövrünə  aid  şəkillərdən ibarət olduğunu görəndə İrina Koşoridzenin sürprizinin mənasını  anladılar və çox xoşhal oldular.     

    İlk dəfə Ermitajda, sonralar Tehran, Təbriz və London muzeylərində gördüyüm  bu silsilədən olan tabloları mən həmişə sənət əsərlərindən daha çox, Qacarlar dövrünün ruhunu, zövqünü, saray estetikasını ifadə edən nümunələr kimi qavrayır və bu tarixlə ünsiyyətdən qəribə hisslər keçirirdim. İndi Tbilisidə bir daha Qacarlar dövrünə “səyahət” edəndə  həmin tanış  hisslərə  artıq heyrət də əlavə olunur. Ekspozisiyanı tam seyr etdikdən və  icazə alaraq fotolarını çəkdikdən sonra İrinadan bu sayda rəsm əsərlərinin Tbilisidə necə toplandığını soruşuram. Sualıma bu sərginin tərtibçisi, tanınmış sənətşünas alim və muzeyin Şərq kolleksiyasının Baş qoruyucusu Marina Dqebuadze cavab verir, tabloların əsasən Rus imperatorluğu dövründə, ayrı-ayrı rus, gürcü və iranlı şəxslər tərəfindən alınaraq Tbilisiyə gətirildiyi  və tədricən şəhərdəki Qafqaz muzeyində yığıldığını bildirir. Sərginin məndə oyatdığı yüksək təəssürat haqda  fikirlərimi və təşəkkürlərimi eşidən gürcü xanımları olduqca məmnun qalırlar və bu zaman  İrina mənə belə bir sual verir: “Əgər sən bu əsərlərdən belə təsirlənirsənsə,  Sərdar sarayının eksponatlarını görsəydin nə edərdin ?” Qulaqlarıma inanmıram: “Sərdar sarayımı dedin?  İrəvan xanlığındakı Xan sarayındanmı danışırsan?”

   İrina “Bəli, bəli, Sərdar sarayı” deyə təsdiq edir və üzünü Marina Dqebuadzeye tutaraq, “Nə deyirsən, əziz qonağımızın  təəssüratlarını artıraqmı, öz fondlarını açarsanmı?” - soruşur. Son dərəcə mədəni, səmimi bir insan olan Marina “olsun” deyərək razılaşır və az sonra biz hamımız liftlə muzeyin Şərq kolleksiyasının sərgilərdə nümayiş etdirilməyən eksponatlarının saxlandığı qapalı fondların yerləşdiyi yarızirzəmiyə enirik. Artıq dəhlizdə divar boyu düzülmüş Sərdar sarayının üstü kaşı ilə işlənmiş bəzəkli divar daşlarının müxtəlif ölçülü parçalarını görürük.  Marinanın ilk olaraq açdığı otaqda isə nəzərimizə  Sərdar sarayının Güzgülü zalının tarixi fotolarından tanış olan tablolar açılır... İnsan boyundan uca, uzunu 2, eni 1 metrlik portretlərdən Fətəli Şah, İrəvan xanı Hüseynqulu xanın, onun qardaşı Həsən xanın,   dastan qəhrəmanı Fəramərzin və d. əzəmətli surətləri bizə baxır. Mən artıq icazə-filan almadan darısqal saxlama otağının imkan verdiyi şəraitdə bu tabloların fotolarını çəkirəm.  Konfransın digər qonaqları, xüsusilə fransalı alimlər də  gördüklərindən olduqca təsirləniblər və heç kəs tarixin nəfəsi duyulan bu otağı tərk etməyə tələsmir. Elə oradaca İrəvan xanlığı, İrəvan qalası, Sərdar sarayı haqqında maraqlı söhbətlər açılır, mənim bu əsərlərin Tbilisidə necə toplandığı sualıma aydınlıq gətirən tanınmış gürcü alimi, yaxın dostumuz Georgi Beradze onların  XX əsrin əvvəllərində, Sərdar sarayı artıq  dağılmaq halına gəldiyi zaman rus hökuməti tərəfindən rəsmi surətdə Tiflisdəki Qafqaz muzeyinə verildiyini bildirir. Lakin təəssüratlar bununla bitmir. Marina otaqları bir-bir açdıqca  eksponatlar arasında  Sərdar sarayının digər əmlaklarının da nümunələri -  mebel dəstləri, məişət əşyaları, musiqi alətləri, döyüş sursatlarını görürük. Qonaqların bu əşyaların arasında necə səpələndiyini təbəssümlə izləyən Marina mənə yaxınlaşır,  “Gəl, gör sənə daha nə göstərəcəyəm” deyə sonuncu qapını açır və artıq yalnız ikimiz  xüsusi örtüklərə bağlanmış və üst-üstə qalanmış xalçalarla dolu  otağa daxil oluruq. Sərdar sarayından gətirilmiş xalçaların da saxlanıldığı bu otaqda  mən açıq halda olan 2-3 xalçanın və tirmələrin fotolarını çəkirəm.

     Az sonra, artıq bütün qonaqlar bir yerə cəm olanda, mənim “şərəfimə” təşkil edilmiş bu “plandan kənar sərginin”  oyatdığı təsiri bilmək üçün hamı maraqla mənə baxır. Təəssüratımı sözlə ifadə edəcək bir halda olmadığımdan, əllərimi yana açaraq tamamilə mənasız bir sual verirəm: “Bizimkilərin bu eksponatlardan  xəbəri varmı?”

   Gürcü həmkarlarım vəziyyətimi anlayaraq zarafatyana “Sənin ki, artıq  xəbərin oldu”- deyirlər. Mən  bilavasitə bu mövzu ilə məşğul olmadığımı,  azərbaycanlı-ların ermənilər tərəfindən soyqırımı tarixini isə XX əsr, əsasən 1918-ci il hadisələri kontekstində araşdırdığımı bildirərək (konfransdakı məruzəmdə  Bakıda mart hadisələri zamanı iranlı təbəələrin də kütləvi surətdə öldürüldüyü haqda  danış-mışdım), özümə bəraət qazandırıram və Sərdar sarayının bu qiymətli sərvətlərinə dair azərbaycanlı və gürcü mütəxəssislərin birgə proyektlər işləməsinin  zəruriliyini vurğulayıram. Gürcü həmkarlarımız “biz hazır” deyə cavab verirlər.

     Bakıya qayıtdıqdan sonra dərhal “bizimkilərin bu eksponatlardan  xəbəri varmı?” sualına cavab axtarıram və ən əvvəl AMEA A.Bakıxanov ad. Tarix İnstitutunun 2010-cu ildə nəşr etdiyi “İrəvan Xanlığı” kitabını açıram. Rusiya İmperiyasının işğalı və ermənilərin Şimalı Azərbaycan ərazisinə köçürülməsi kontekstində hazırlanmış, əsasən tarixi sənədlərdən və müvafiq mövzularda qısa tarixi oçerklərdən ibarət olan bu kitabın “Mədəniyyət” adlanan fəslində Sərdar sarayı, o cümlədən Güzgülü zalın dövrün sənədləri əsasında qısaca təsviri verilib. Lakin bu sarayın maddi sərvətlərinin, o cümlədən divarlarını bəzəyən rəsm əsərlərinin taleyi barədə heç bir məlumat yoxdur. Kitaba daxil edilmiş  və əsasən erməni mənbələrindən götürülmüş Sərdar sarayının görüntülərini əks etdirən şəkillər arasında da Tbilisidə gördüyüm rəsm əsərlərinin heç biri yoxdur. Sərdar Sarayın özünün aqibəti barədə isə yalnız bir cümlə ilə belə yazılıb: “Özlərini  dünyanın “mədəni xalqı” kimi qələmə verməyə çalışan ermənilər Şərqin nadir sənət incisi olan Sərdar  sarayını 1918-ci ildə yerlə yeksan etmişlər”. 

    Sərdar sarayının artıq XIX əsrin sonlarından dağılmağa başladığı, məhz bu səbəbdən onun divar tablolarının və digər əmlakının XX əsrin əvvəllərində Tiflisə gətirildiyi, bununla belə sarayın hələ Sovet hakimiyyətinin ilk  illərində mövcud olduğu, 1927-ci ildə İrəvana gələn insanların onu tarixi abidə kimi seyr etdiyi, sarayın son qalıqlarının isə İrəvan qalasının özü isə bütünlüklə 1964-ci ildə Sovet Ermənistanı rəhbərliyi tərəfində buldozer ağzına verilərək həqiqətən “yerlə yeksan edildiyi” kimi faktlar qarşısında,  bu sarayın, xüsusilə onun maddi sərvətlərinin taleyi haqda əsl həqiqətin tarixçilərə məlum olmadığına inanmaq istəmirəm. Odur ki, bu haqda hər halda müəyyən məlumat tapacağım ümidi ilə müvafiq mövzuda İnternetdə sorğu verirəm və dərhal sarayın tarixinə həsr olunmuş bir neçə sayta rast gəlirəm. Azərbaycan Prezidenti Aparatı kitabxanasının  “İrəvan şəhəri” elektron resursunun  Memarlıq və incəsənət  bölməsinin “Xan sarayı” adlı hissəsində Sərdar sarayının inşası,  xanlıqlar  və rus işğalı dövrü tarixi daha müfəssəl şərh edilir.

     Səfəvilər dövründən başlayaraq  Qacarlara qədər İrəvan hakimlərinin, bəylərbəylərinin və xanlarının iqamətgahı olmuş İrəvan qalası və  sarayının 300 illik tarixi üzərində dayanmayaraq, onunla kifayətlənək ki, xanlıqlar dövrü, xüsusilə   Hüseynəli xan Qacarın (1759-1783) və oğlu Məhəmməd xanın (1784-1805) hakimiyyəti illəri İrəvan şəhərinin və qalasının çiçəklənmə dövrü olmuş,    sözü gedən Sərdar sarayı da  Hüseynəli xan hakimiyyəti zamanı inşa edilmiş və  öz zamanının məşhur memarı Mirzə Cəfər Xoylunun rəhbərliyi altında yenidən qurulmuşdur.   1791-ci ildə Məhəmməd xan Qacarın sarayda  Güzgülü salonu və Sərdar bağındakı Yay imarətini inşa etdirməsi ilə bu möhtəşəm tikili memarlıq baxımından monumental saray kompleksi kimi tamamlanmışdır. 1810-cu ildə Hüseynqulu xanın hakimiyyəti dövründə saray kompleksi əsaslı təmir edilmiş və ona bir sıra yeni tikililər əlavə edilmişdir.

     Lakin XIX əsrin əvvəllərində tarixən böyük vuruşlar görmüş İrəvan qalası yeni düşmənlə üzləşmişdir. 1804-cü ildən başlayaraq Sərdarabad qalası Çar Rusiyasının hücumlarına məruz qalmış, müqavimət göstərmiş və  yalnız  1827-ci ildə rus “silahının” gücü qarşısında tam süquta uğramışdır. İrəvan şəhəri və qalası ilə birlikdə Sərdar sarayının da yeni sahibləri onun yeni tarixini yazmışlar.

      Sərdar sarayında əvvəlcə 1827-ci il 6 oktyabrda yaradılan   İrəvan “Müvəqqəti idarəsi”nin, daha sonra 1828-ci il martın 20-də  (Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra) İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində yaradılan  “Erməni vilayəti”nin administrasiyası yerləşmişdir. 

     1827-ci ilin oktyabrında,  İrəvan qalasının süqutundan bir qədər sonra Qafqazda sürgündə olan rus zabitləri - dekabristlər Sərdar sarayının Güzgülü salonunda A. A.S.Qriboyedovun məşhur “Ağıldan bəla” əsərini onun özünün iştirakı ilə tamaşaya qoymuşlar. Bu hadisə öz müəllifinin  sağlığında  oynanılan ilk və yeganə tamaşa kimi tarixə düşmüşdür. Həmin dövr diplomatik fəaliyyət göstərən  A.S.Qriboyedov özü isə hələ 1819-cu ilin fevralında Rusiyanın İrandakı nümayəndəliyinin katibi kimi,  İrəvan xanının sarayında olmuş, sərdar Hüseynqulu xanın  qonaqların şərəfinə  Güzgülü zalda verdiyi ziyafətdə iştirak etmiş, sonradan öz yazılarında Güzgülü zalın bütün detalları ilə ətraflı təsvirini vermiş, sərdar  Hüseynqulu xanı İrəvan xanlığında Allahdan sonra  birinci, Qacarlar dövlətində isə nüfuzuna görə üçüncü adam kimi qiymətləndirmişdir.

   1837-ci ildə Rusiya imperatoru I Nikolay 23 ildən artıq müddətdə “alınmaz qala” kimi şöhrət qazanmış  İrəvan qalasına gəlmiş, Sərdar sarayında gecələmiş, Güzgülü zalda İrəvan şəhəri əhalisinin müxtəlif təbəqələrdən olan nümayəndələrini qəbul etmiş və xatirə olaraq bu zalın divarına öz adını yazmışdır (sonradan divarın həmin hissəsi çərçivəyə alınmışdı).

    Sonrakı dövrlərdə Sərdar sarayı haqqında məlumatlara İrəvan qalasını seyr etmiş əcnəbi, eləcə də rus səyyahlarının və alimlərinin yazılarında rast gəlinir. 1833-cü ildə Qafqaza səyahət etmiş Fransız səyyahı, geoloq və rəssamı Frederik Düyuba de Monperenin Parisdə nəşr etdiyi  6 cildlik “Qafqaz ətrafına səyahət” kitablarının birində Sərdar sarayının Güzgülü zalının interyerinin, divarlarındakı rəsmlərin və divar naxışlarının, həmçinin sərdar Hüseynqulu xanın hərəmxanasının həyətinin şəkilləri öz əksini tapmışdır.

    1843-cü ilin avqustunda İrəvana gəlmiş alman səyyahı Avqust fon Haksthauzen şəhərdəki əyan saraylarının “xarabalıqlar içərisində” olduğu, “məscidlərdən birinin  Yunan-Rus kilsəsinə, digərinin  silah anbarına çevrildiyi”, “Sərdar sarayı salamat-dır, lakin onun əlavə tikilisi olan hərəmxana hospitala çevrilmişdir” kimi şəhadətlər gətirir. Güzgülü zalının təsvirini verən səyyah “İslam dininin ziddinə olaraq” sarayın divarlarında Fətəli şahın, onun oğlu Abbas Mirzənin, sonuncu sərdar Hüseynqulu xanın, onun qardaşı Həsən Xanın portret rəsmlərinin, eləcə də İranın Rüstəm, İsfəndiyar və s. qəhrəmanlıq dövrünü əks etdirən,  Firdovsinin “Şahnamə” əsərinin motivləri əsasında çəkilmiş tabloların olduğunu göstərir. A.f. Haksthauzen hələ 1843-cü ildə Sərdar sarayı da daxil olmaqla İrəvan qalasının vəziyyətindən aldığı ümumi təəssüratını belə bir cümlə ilə ifadə edir: “Rus məmurları nadir hallarda tarixi binaların və abidələrin qorunması hissinə hakim olurlar”.

    1864-cü ildə İrəvan qalasının hərbi-istehkam məqsədilə istifadəsinə son qoyul-ması müəyyən müddət baxımsız qalan Sərdar sarayının dağılma prosesini  sürət-ləndirir. 1865-ci ildə qala ərazisinin bir hissəsinin Nerses Tahiryan adlı erməni taciri tərəfindən satın alınaraq orada konyak zavodu inşa etməsi ilə şəhərin erməni əhalisinin bu dağıdıcı proseslərdə iştirakı başlayır. Xan sarayının istər təbii şərtlər nəticəsində, istər insan əli ilə yararsız vəziyyətə  düşməsi onun ümumiyyətlə sökülməsi məsələsini gündəmə gətirir. Sarayın sökülməsində maraqlı olanlar onun 1850-ci ildə baş vermiş zəlzələ, 1865-ci ildə isə güclü tufan nəticəsində ciddi ziyan gördüyünü arqument kimi irəli sürürdülər. Lakin  bu məsələdə  A. f. Haksthauzen rus məmurlarının tarixi binaların və abidələrin qorunması hissinə hakim olmalarına dair söylədiyi həmin “nadir  hal” baş verir. İrəvan qubernatorunun vəsatəti əsasında Qafqaz Canişinliyi Sərdar sarayının Güzgülü zalının təmiri üçün 1967-ci ildən başlayaraq mütəmadi olaraq müəyyən vəsaitlər ayırmağa başlayır.

    1867-1880-cü illərdə Xan sarayında dəfələrlə aparılan təmir  işlərinə Güzgülü zalın divarlarındakı portretlərin və ornamental kompozisiyaların bərpası da daxil idi və bu işlərin bir qismi Azərbaycan dəzgah boyakarlığının banisi hesab edilən Mirzə Qədim İrəvani (1826-1875) tərəfindən görülmüşdür. 

   1880-ci ilin oktyabrında İrəvan qalasında olmuş məşhur Rusiya arxeoloqu qrafinya P.A.Uvarova  özünün Qafqaz ekspedisiyasının nəticələrinə dair 1887-ci ildə Moskvada nəşr etdirdiyi “Qafqaz. Yol qeydləri” kitabının I cildində Xan sarayının əsasən uçulub dağılmış vəziyyətdə olduğu, “Bütünlüklə sırf Şərq üslu-bunda naxışlarla, güzgülərlə və rəsmlərlə bəzədilmiş, sanki bəzəkli çay qutusuna bənzər Sərdar imarətindən yalnız qəbul zalı salamat” qaldığı kimi şəhadətləri rus məmurlarının nə üçünsə  bütünlükdə İrəvan qalasının, yaxud Xan sarayının deyil, əsasən  sarayın  Güzgülü zalının qorunub saxlanmasına diqqət yetirdiklərini göstə-rir. Bununla belə, 1886-cı ildə Sərdar sarayı bir daha təmir olunmuş, o cümlədən sarayın divarlarındakı 8 portret bərpa edilmiş, zal yenidən güzgülərlə bəzədilmiş, sarayın damı dəmir təbəqə ilə örtülmüş, pərdələri şəbəkə üslubunda pəncərələrlə əvəzlənmiş,  “Min bir gecə” səhnələrini xatırladan divar rəsmləri əvvəlki görkəmini almış, zalın ortasında olan mərmər fontan qorunub saxlanılmışdır. 

    1893-94-cü və 1898-ci illərdə Qafqaza gəlmiş  məşhur Britaniya səyyahı, coğrafiyaşünas və ictimai xadim Henri Linç də bu səfərlə bağlı 1901-ci ildə Londonda nəşr etdirdiyi  kitablarında Sərdar sarayını geniş təsvir etməklə yanaşı, Güzgülü zalın divarlarında kətan üzərində işlənmiş 8 tablo gördüyünü yazır,   onlardan ikisinin – İrəvan xanı Hüseynqulu xanın, onun sağında isə farsların qəhrəmanı Fəramərzin tablolarının olduğu, digər divarlardakı  portretlərdə Fətəli şahın, onun oğlu Abbas Mirzənin, İrəvan xanı Hüseynqulu xanın qardaşı Həsən xanın, qəhrəman döyüşçü personajları olan Zöhrabın və Rüstəm Zalın, habelə cəngavər bir qadının (amazonun) obrazlarının təsvir olunduğunu vurğulayır.      

    Beləliklə, XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Sərdar sarayı, o cümlədən onun divar tabloları bu və ya digər vəziyyətdə qorunmuş və saxlanılmışdır. Lakin 1910-cu il yanvarın 12-də İrəvanda baş verən  güclü və davamlı zəlzələ nəticəsində sarayın divarlarındakı köhnə çatların daha da böyüməsi və uçmaq təhlükəsi yaratması Sərdar sarayının taleyini yenidən gündəmə gətirmiş və bu məsələdə dövrün mütəxəssislərinin rəyləri birmənalı olmamışdır. Qeyd olunmalıdır ki, hələ 1868-ci ildə İrəvan şəhər polisinin sərəncamına keçmiş Sərdar sarayı 1890-cı illərdə Qafqaz hərbi dairəsinin Mühəndis Təsisatına tabe edilmişdi.  Sarayın sonrakı taleyi ilə bağlı məsələləri həll etməli olan  bu idarə 1910-cu ilin fevral ayında,  dağıdıcı zəlzələdən az sonra Moskva Arxeoloji Cəmiyyətinə (MAC) müraciət edərək sarayın qalıqlarını öz sərəncamına götürməyi təklif etmiş, əks təqdirdə binanın sökülməsi məsələsini qaldırılacağını bildirmişdir. Bu məsələdə hələ tam qərara gəlməyən MAC, bununla belə, sarayın söküləcəyi təqdirdə portretlərin və Sarayın digər əşyalarının aqibəti barədə sual qaldırmışdır.

   Həmin ilin may ayında Qafqaz canişinin hərb məsələləri üzrə köməkçisinin xahişi ilə Sərdar sarayına baxış keçirən İmperator Hərb-Tarix Cəmiyyətinin fəxri üzvü general A.Z.Mışlayevski binanın heç bir tarixi dəyəri olmadığı, onun bərpasına böyük məsrəf xərcləməkdənsə, sökülməsinin daha məsləhət olduğu barədə rəy vermişdir. Mışlayevski həmçinin Sarayın bəzi əşyalarının Tarix muze-yinə, portretlərin isə Qafqaz Hərb-Tarix muzeyinə verilməsini tövsiyə etmişdir.

      Artıq  avqust ayında  Mühəndis İdarəsi  MAC-a yazdığı məktubda  “sarayın balaca mərmər hovuzunun, bütün portretlərin, divardakı “Min bir gecə” səhnəsinin kaşı ilə işlənilmiş divar lövhəsinin bir hissəsinin və güzgülü karnizlərin nümunələrinin Qafqaz hərb-tarix muzeyinə verilməsinin nəzərdə tutulduğunu” bildirilmişdir.

    Sərdar sarayının taleyi İmperator Arxeoloji Komissiyasının (İAK) da diqqət mərkəzində olmuş və onun 1910-cu ilin  iyulunda saray  barəsində etdiyi sorğuya İmperator Moskva Arxeoloji Cəmiyyətindən gələn cavabda Sarayın qorunması və bərpası üçün vəsait tapılması barədə məsələ qaldırıldığı, “hazırda viranəliyi xatırladan” sarayın bərpası və müvəqqəti  müddətə saxlanması üçün məbləğlər göstərilməklə smeta hesablandığı bildirilmişdir. Sarayın bərpası mövqeyində duran  İAK iki dəfə – 6 oktyabr 1910-cu il və 17 may 1912-ci il tarixlərində İrəvan qalasındakı Sərdar sarayının məsələsini müzakirə etmişdir.  Bərpa üzrə tanınmış mütəxəssislərin iştirakı ilə keçirilən 1910-cu il müzakirələrinin yekunu kimi İAK akademik N.Y.Marrın saraya yerində baxış keçirməsini qərara almışdır.

  N.Y.Marrın 1911-ci ilin iyul ayında Sərdar sarayına keçirdiyi baxışın nəticələri haqqında yazdığı rəy İAK-ın 17 may 1912-ci il tarixli iclasında müzakirə edilmişdir. Bu rəydə Sərdar sarayının dağılmasında həm zəlzələnin, həm ötən illərin təsirinin olduğu qəbul edilməklə yanaşı, son iki onillikdə bu gözəl abidənin qorunmasına cüzi də olsa diqqət yetirilmədiyi qeyd edilirdi. Marr, əks prosesin getdiyini, yəni sarayın tez bir zamanda dağıdılmasında maraq olduğunu, özü də onun insan əli ilə dağıdıldığını vurğulayırdı.

   Akademik Marrın Sərdar sarayının ümumi vəziyyəti və taleyi ilə bağlı yazdığı müfəssəl rəy qaldırılan bir çox məsələlər baxımından olduqca mühüm sənəddir. Bir məqalə çərçivəsində bütün bu mövzulara toxunmaq imkanı olmadığı üçün həmin rəyin yalnız Saraydakı şəkillərlə bağlı hissələrinə nəzər salaq. N.Y.Marr Güzgülü zaldakı 7 portretin aqibətindən söz açaraq onların divardan vəhşicəsinə qoparılıb çıxarıldığından kiçik kətan parçalarının divarda qaldığını, bu portretlərdən dördü-nün Mühəndis xidməti idarəsinin rəisinin evində aşkar olunduğunu və xəsarət aldıqlarını bildirir. Akademik həmçinin sarayın divarlarından çıxarılaraq oğurlan-mış iki pəhləvanın portretlərinin axtarışlarının  nəticəsiz qaldığı, odur ki, 1880-ci illərdə erməni fotoqrafı Tatyan tərəfindən çəkilən fotolar əsasında saraydakı portretlərin yenidən işlənilib yerlərindən asılması barədə göstəriş verdiyini bildirir.

     Rəy yazmaqla yanaşı, İAK-nın Sərdar sarayının vəziyyətinə dair keçirdiyi iclasda çıxış edən N.Y.Marr  sarayın həddən artıq baxımsız vəziyyətə düşdüyünə baxmayaraq, onun tezliklə dağılmaq təhlükəsi olmadığını göstərir. Həmin müzakirələrdə iştirak edən digər mütəxəssislər də abidənin hələ öz əhəmiyyətini itirmədiyi  kimi ümumi rəy nümayiş etdirirlər. Bu iclas Sərdar sarayının taleyinin həlli baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Belə ki,  Qafqaz Hərb Dairəsinin baş komandanının Daxili İşlər nazirinə göndərdiyi müraciətlə bağlı yekun rəyi verməli idi. Həmin müraciətdə isə Sərdar sarayının ya təmir edilərək İAK-nın ixtiyarına verilməsi, ya da yoldan keçənlər üçün təhlükəli olduğu nəzərə alınaraq sökülmək şərti ilə satılması məsələsi qoyulmuşdu. İclasda Sərdar sarayının təmiri üçün  hələ  1909-cu ildə 12000 rubl vəsait ayrıldığı,  hazırda, yəni 1912-ci ildə həmin vəsaitin  iki dəfə artırılması zərurəti kimi məsələlərin müzakirəsi göstərir ki, İAK Sərdar sarayının təmir edilməsi variantına üstünlük vermişdir. Lakin sarayın təmir olunmadan qalması bu sahədə hökumət tərəfindən hər hansı işlərin görülmədiyindən xəbər verir. Saraydakı şəkillərin aqibəti haqqında məlumatlara  isə artıq sonrakı dövrün tədqiqatçılarının əsərlərində təsadüf olunur. Məs., sənətşünas alim N.Miklaşevskayanın yazdığına görə Sərdar sarayı 1914-cü ildə dağıdılmışdır (?) və Mirzə Qədim İrəvaninin XIX əsrin ikinci yarısında sarayın divarlarında 2 x 1 m. ölçüdə çəkdiyi portretlər divardan qopardılaraq Tiflisdəki Hərb-Tarix muzeyinə təhvil verilmişdir. Həmin portretlər Gürcüstanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Gürcüstan SSR Dövlət Muzeyində, sonradan isə Gürcüstan İncəsənət Muzeyində saxlanılır. 

     Qeyd olunmalıdır  ki, Sərdar sarayındakı portretlərdən bəhs edilən yazılarda bu portretlərin nə vaxt və kim tərəfindən çəkildiyi, sayı, hansı ildə saray divarlarından qopardılaraq Tiflisdəki muzeyə verildiyi, eləcə də  sarayın özünün dağılması məsələlərində bir sıra ziddiyyətlər vardır.  Lakin bir məsələ danılmazdır ki, bu rəsm əsərləri İrəvandan  Tiflisə gətirilmişdir və 100 ildir  ki, Gürcüstan İncəsənət Muzeyində öz həqiqi yiyələrini gözləyir.                                          

    Sərdar sarayına həsr edilmiş bir çox yazılarda, o cümlədən “İrəvan şəhəri” elektron resursunda  tarixçi-tədqiqatçı Nazim Mustafa tərəfindən çoxsaylı sənədlər əsasında hazırlanmış iri həcmli tarixi oçerkdə Sərdar sarayındakı “Fətəli şah”, “İrəvan sərdarı”, “Həsən xan”, “Rüstəm Zal” portretlərinin hazırda Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində, “Abbas Mirzə” portretinin isə Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanıldığı göstərilir.

     Beləliklə, hələ Tbilisidə ikən məni maraqlandıran sualın cavabı məlum olur,   Sərdar sarayının divar rəsmlərindən dördünün Gürcüstanda, birinin isə hətta Bakıda saxlanıldığından “bizimkilərin xəbəri olduğu” aydınlaşır. Yeri gəlmişkən, mənim Sərdar Sarayının bağlı fondlarında gördüyüm 7 tablo arasında Henri Linç tərəfindən, həmçinin bir sıra fotolarda təsviri verilən və  itirilmiş hesab edilən pəhləvan Fəramərzin tablosu da vardır. Amma indiki halda bu “xırdalıqlar” deyil, bu gün sənət nümunəsi olmaqdan daha artıq Azərbaycanın nadir maddi-tarixi sərvəti sayılan, “İrəvan” məsələsi kontekstində isə xüsusi aktuallıq kəsb edən  bu əsərlərin nə üçün diqqətdən, ilk növbədə tarixçilərin nəzərindən  kənarda qaldığı sualı ortaya çıxır. 

    Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Ermənilər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin onlara verdiyi  İrəvan və ətraflarını əhatə edən Azərbaycan torpaqlarında bir dəfə özlərinə dövlət yaratmışlar. Azərbaycan öz ərazisində təcavüzkar Ermənistana ikinci erməni dövləti yaratmağa imkan verməyəcəkdir” kimi mühüm, proqram xarakterli bəyanatı həmin məsələlərə dair  elmi tədqiqatların və kütləvi təbliğatın Ermənistan dövlətinin məhz Azərbaycan torpaqlarında yaradılmasının sübutu istiqamətində aparılmasını  bir  vəzifə kimi qarşıya qoyur.

     Bu baxımdan əzəli Azərbaycan torpaqlarının ermənilərə verilməsi prosesinin 1828-ci ildən, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları torpaqlarında “Erməni vilayətinin” yaradılması ilə başladığı əsas götürülməli, bundan sonrakı tarix məhz həmin kontekstə araşdırılaraq ilk növbədə rus və xarici dillərdə (Azərbaycan dilində bu mövzuda müxtəlif səviyyələrdə kifayət qədər ədəbiyyat mövcuddur) dərc olunmalıdır.  Burada,  İrəvan Xanlığı, İrəvan qalası və Sərdar sarayının tarixinin “müsəlmanlara-azərbaycanlılara mənsubluğuna” dair yeni, indiyədək elmi dövriyyəyə daxil edilməmiş, yaxud ötəri qeyd olunmuş sənədlər, ilk növbədə rus və xarici mənbələr ən əvvəl ayrıca toplular qismində ortaya qoyulmalıdır. Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyasının Sərdar sarayı ilə bağlı  müzakirələrini əks etdirən “İrəvan şəhəri. XVIII əsr Sərdar sarayı” başlıqlı protokollar, akademik Maarın Sərdar sarayı ilə bağlı  “Görünür, biz yerli qədim abidələrin sistematik dağıdılması ilə üzləşmişik. Təbiidir ki, bu dağıdıcı fəaliyyət son nəticədə qədim abidələrin izlərini itirməyə yönəlib... Bir mədəni Qərb ölkəsi kimi Rusiyanın nüfuzu tələb edir ki, əgər onun adına layiq Şərq mədəni regionunda mədəniyyət sahəsində heç bir yaxşı iş görülmürsə, heç olmazsa, dağıdıcı kimi öz adını batırmaq lazım deyil. Ölkənin ləyaqətinin qorunması zərurətini abidələrin müsəlmanların əksəriyyət təşkil etdiyi bir məntəqədə, İranla Türkiyənin yaxın qonşuluğunda mövcud olmaları daha da gücləndirir” kimi  ifadələrlə zəngin olan rəyi  və d. bu kimi sənədlər Rusiyanın siyasi-inzibati və elmi-mədəni mühitində müsəlmanlara məxsus tarixi abidələrə münasibətin heç də birmənalı olmadığını önə çəkməklə rus tədqiqatçılarını da bu mövzularda birgə layihələrə cəlb etmək imkanı yaradır. XIX əsrin ortalarında İrəvan qalası və sarayı ərazisinin bir hissəsinin konyak zavodunun inşası üçün ermənilər tərəfindən satın alınmasından başlayaraq bu abidələrin dağıdılması prosesində ermənilərin simasında sənədlərdə tez-tez vurğulanan “insan faktorunun”  ortaya çıxması  isə ayrıca tədqiqat mövzusudur. 

   Bütün bu deyilənlərin fövqündə Sərdar sarayının Tbilisidə, Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanılan və 100 ildən artıq öz yiyəsini gözləyən əmlakı – bəzəkli divar daşları, portretlər, mebel, xalça və s. – qiymətli sənət əsərləri olmaqdan daha çox,  bu ərazilərin  mənsubiyyət tarixinə dair maddi sübut kimi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Zənnimizcə, tez bir zamanda gürcü həmkarlarımızla birlikdə bu əsərlərə dair birgə proyektlər (albom, buklet, sərgi və s.)  hazırlanmalı, istər Azərbaycan, istər beynəlxalq ictimaiyyət onlarla məhz İrəvan Xan sarayının bu günümüzə çatmış nadir inciləri kimi tanış olmalıdır.

    Bu orijinal nümunələrdən əlavə, İrəvan qalası və Sərdar sarayının müxtəlif illərdə  xarici və rus rəssamları, həvəskarlar və fotoqraflar –  Düyuba de Monpere, H.Linç, Vladimir Moşkov, Qriqori Qaqarin, Dmitri Yermakov, Tatyan və d. – tərəfindən çəkilmiş rəsm əsərləri və fotolar da albom, buklet və b. formatında nəşr olunmalıdır. Tarixçi-tədqiqatçı  Nazim Mustafanın  yazdığına görə rus fotoqrafı  D.Yermakovun XIX əsrin 80-ci illərində çəkdiyi İrəvan Xan sarayının bütün detallarını əhatə edən fotoşəkillər də  hazırda Gürcüstan Dövlət Muzeyində  D.Yermakova aid kolleksiyada saxlanılır.     

     Qeyd olunmalıdır ki, hələ Sovet dönəmində  İrəvandakı Xan sarayının müxtəlif rəssamlar və fotoqraflar tərəfindən çəkilmiş şəkilləri əsasında azərbaycanlı alimlər-sənətşünaslıq elmləri doktoru Kərim Kərimov və  Memarlıq tarixi üzrə tanınmış Azərbaycan alimi L.S.Bretaniski müfəssəl məqalələr yazmışlar. Bu mövzuda, lakin   kommunist ideologiyası və beynəlmiləlçilik prinsipi kontekstində Rusiya, Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan və d. Sovet  respublikalarda yaradılmış  tarixi, təsviri sənət və memarlığa dair elmi ədəbiyyat da  böyük diqqətə layiqdir.  Həmçinin, Sərdar sarayına dair hər hansı məlumatları özlərində ehtiva etmiş dövrün xatirə, memuar ədəbiyyatı, məktublar, açıqcalar, qəzet və jurnal xronikaları da  mənbəşünaslıq bazası kimi öyrənilməli və dövriyyəyə gətirilməlidir.   

    Beləliklə,  İrəvan xanlığı, İrəvan qalası və Sərdar sarayının tarixinin bu gün Ermənistan dövlətinin yerləşdiyi ərazilərin Azərbaycan xalqına mənsub olduğunun sübutu kontekstində maddi-mədəniyyət abidələri nümunəsində geniş formatda  araşdırılması  günün zəruri tələbi kimi Azərbaycan alimlərinin, tarixçi, sənətşünas, memar və s. qarşısında duran bir məsələyə çevrilir. 

   Qeyd edilməlidir ki,  bu zərurəti şərtləndirən daha bir faktor vardır. Azərbaycan Prezidentinin çıxışlarında ermənilərin əzəli Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən İrəvan şəhərində  azərbaycanlılara məxsus əsrlər boyu yaranmış tarixi-memarlıq abidələrinin izini silməsinə dair gətirdiyi faktlar, Azərbaycan alimləri və jurnalistləri tərəfindən bu mövzularda  hazırlanan yazılar, saytlar, video-materiallar  Ermənistanda böyük  narahatlığa səbəb olmuşdur. “Qədim erməni torpağının qədim paytaxtı” kimi qələmə verdikləri Yerevan şəhərində ermənilərə məxsus hər hansı qədim abidənin olmadığı faktı qarşısında bu “boşluğu” doldurmaq üçün Ermənistanda hazırda  “Köhnə Yerevan” adlı bir proyektin -  şəhərin mərkəzində tarixi kompleksin tikilməsi -   icrasına başlanır. Bəzi mənbələrin verdiyi məlumata görə bu kompleksdə ticarət obyektləri, karvansaralar, Şərq hamamları ilə yanaşı mini “Sərdar sarayı”nın da inşa edilməsi, başqa məlumatlara görə isə yalnız XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində şəhərdə mövcud olmuş 20 binanın maketlərinin yaradılması nəzərdə tutulur. İstənilən halda, İrəvanın  müsəlman şəhəri olduğunu  xatırladan, İrəvan qalası və  Sərdar sarayı da daxil olmaqla bütün tarixi-memarlıq abidələrinin mərhələ-mərhələ məhz Sovet Ermənistanı, daha sonra müasir Ermənistan Respublikasının rəhbərliyi tərəfindən məqsədyönlü şəkildə dağıdıldığı nəzərə alınarsa, yeni  yaradılacaq “Köhnə Yerevan”ın tamamilə təhrif edilmiş, “erməniləşdirilmiş”  sima daşıyacağı şübhə doğurmur.                  

  Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanları rəhbərlərinin beşinci müşavirəsindəki  (7 iyul 2014-cü il)  çıxışında Xarici İşlər Nazirliyi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi  qarşısında qoyduğu vəzifələr –  Ermənistan dövlətinin əzəli Azərbaycan torpaqlarında yaradıldığı və zaman-zaman bu torpaqlarda, eləcə də bü gün işğal altında olan ərazilərdə  azərbaycanlılara məxsus  tarixi, dini, mədəni abidələrin dağıdıldığı kimi  faktların ən müxtəlif formalarda, o cümlədən  şəkillərdən və məlumatlardan ibarət 5-10 səhifəlik müxtəlif  broşürlər, kitabçalar, jurnallar şəklində müxtəlif dillərdə nəşr edilərək beynəlxalq ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılması, güclü təbliğat aparılması,  Ermənistanın bu həqiqətləri gizlətmək, danmaq cəhdlərinə imkan verilməməsi  –  fəaliyyət proqramı kimi qəbul edilməlidir.   İrəvan Xan  sarayından qalan yeganə maddi  nişanələr  – Gürcüstan Dövlət İncəsənət muzeyində saxlanılan Sərdar sarayının eksponatları  bu işdə ən güclü və təsirli rol oynaya bilər.

Solmaz Rüstəmova-Tohidi, tarix elmləri doktoru,prof., AMEA akad.Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun baş elmi işçisi